Op 26 januari jl. nam ik afscheid bij de Koninklijke Bibliotheek. Bij die gelegenheid was Luciano Floridi uitgenodigd voor een lezing over de rol van bibliotheken in de informatiesamenleving. Luciano Floridi is hoogleraar Philosophy and Ethics of Information aan de Universiteit van Oxford. Recent verscheen van zijn hand het boek “The 4th Revolution” (Oxford University Press, 2014) over de invloed van informatietechnologie op de samenleving.Hieronder een samenvatting van zijn lezing die ook kan worden gezien als een welkome aanvulling op het rapport van de commissie Cohen waarin een accent ligt op de ‘fysieke’ rol van de openbare bibliotheek.

Centraal in Floridi’s betoog staat de rol van de bibliotheek als hoeder van de vrije toegankelijkheid van informatie.
Informatie kan worden beschouwd als antwoord op een vraag. Als je een antwoord krijgt op een vraag die je hebt, ben je geïnformeerd. Als je geen antwoord krijgt op je vraag, ben je in onzekerheid. Maar als informatie je ontbreekt zonder dat je er een vraag over hebt, ben je onwetend. Onwetendheid betreft dus zaken die je niet weet maar waarvan je ook niet weet dat je ze niet weet. Informatie heeft alles te maken met macht, gedefinieerd als het sociaal-politieke vermogen om het gedrag van mensen te beheersen of te beïnvloeden. In een informatiesamenleving kan macht worden uitgeoefend via de mogelijkheid tot het stellen van vragen en de beschikbaarheid van antwoorden. Een overheid probeert door middel van wetten en beleid te bepalen welke vragen geoorloofd zijn en de beschikbaarheid van antwoorden te beheersen. Essentiele elementen hierbij zijn transparantie, privacy, vrijheid van meningsuiting etc. Dit gaat niet alleen over beschikbare informatie maar ook over onzekerheid: het bepalen van de mogelijkheid om vragen te stellen die aanleiding zijn tot nieuwe informatie.

De rol van de bibliotheek kan worden gezien als tegenwicht voor de macht om het gedrag van mensen door onzekerheid te beïnvloeden. Met andere woorden: bibliotheken moeten ervoor zorgen dat nu en in de toekomst vragen zinvol kunnen worden gesteld, door ervoor te zorgen dat de bronnen om ze te beantwoorden beschikbaar zijn.

Twee ontwikkelingen bedreigen deze rol.
1. Digitale informatie is kwetsbaar: door zijn omvang, door de voortschrijdende techniek, door de vluchtigheid en door de overschrijfbaarheid. De snel groeiende omvang gecombineerd met de verleiding van overschrijfbaarheid resulteert in het gevaar dat het verleden regelmatig wordt herschreven en dat verschillen en alternatieven worden ‘gewist’. De rol van curator van het verleden is belangrijker dan ooit tevoren.
2. In het verleden probeerde de politiek weliswaar de informatie te beheersen in de zin van antwoorden, maar de vragen konden rijkelijk worden gesteld. In toenemende mate wordt tegenwoordig echter de vraagstelling beheerst. Marktpartijen hebben macht verworven door beheersing van de politiek van onzekerheid:
de zoekmachines die hun (dankzij advertenties) gratis digitale diensten aanbieden lijken sterk op de (dankzij overheidssubsidie) vrij toegankelijke bibliotheek;
advertenties verschuiven van antwoorden zonder vragen tot antwoorden die achteraf relevante vragen genereren. Het verschil tussen het identificeren van vraag en het creëren van vraag is niet langer waarneembaar.
advertenties verschuiven
De overheid moet de ‘counterbalancing power’ van de bibliotheek veilig stellen en daarmee garanderen dat ook in de toekomst vragen zinvol kunnen worden gesteld omdat de antwoorden beschikbaar zijn.